एक बोधप्रद भाकडकथा

पुराणात परिक्षित नावाच्या एका राजाची गोष्ट ऐकलेली आठवते. त्याला सर्पदंशाने मृत्यू येणार, अशी शापवाणी असते. त्यामुळे तो स्वत:भोवती सुरक्षेचा कडेकोट बंदोबस्त उभारतो. एका मोठय़ा तलावात जलमहाल बांधतो आणि कुठल्याही रुपाने तिथे साप किंवा नाग पो्होचू शकणार नाही याची काळजी घेतो. त्या महालात येणार्‍या जाणार्‍या प्रत्येक व्यक्तीची संपूर्ण झडती घेतली जाते. त्या पुराणकाळात आजच्यासारखी यंत्रे, उपकरणे नव्हती. पण थोडक्यात आजकाल मंत्र्यांच्या भेटीला जाणार्‍यांची सुरक्षा झडती होते तेवढी काळजी परिक्षित राजासाठी घेतली जात होती म्हणायला हरकत नसावी. तरीही एका फळभाजीवाल्या महिलेल्या टोपलीतील बोरामध्ये अळीचे रुप घेऊन तक्षक नावाचा नाग त्या राजवाडय़ात पोहोचला होता. मग तपासणीतून सुटून महालात आल्यावर त्याने आपले खरे रुप धारण केले आणि परिक्षिताला दंश करून ठार मारले.

या घटनेने परिक्षिताचा वारस जनमेजय खूप संतापला. त्याने राजा म्हणून सूत्रे हाती घेतल्यावर सूड म्हणून तक्षक या नागाला ठार मारण्याचा चंग बांधला. पण त्याला कितीही शोधून तक्षक सापडत नव्हता. तेव्हा त्याने सर्प संहाराचा निर्धार केला. एक असा महायज्ञ आरंभला की नुसत्या मंत्रोच्चाराने जगाच्या कानाकोपर्‍यातले साप व नाग आपोआप येऊन त्या यज्ञकुंडात पडू लागले आणि होरपळून मरू लागले. सगळेच साप मारायचा यज्ञ होता त्यामुळे त्यातून आपली सुटका होणार नाही याची तक्षकाला खात्री पटली होती. जगातच नव्हे तर अवघ्या विश्वात त्याच्यासाठी कुठे सुरक्षित जागा नाही, असे वाटल्यामुळे त्याने स्वर्गातल्या इंद्राकडे धाव घेतली. इंद्राच्या पायावर लोळण घेतली. स्वत:ला इंद्राच्या दोन्ही पायात गुरफटून घेतले. इथे जनमेजयाचा यज्ञ जोशात आलेला होता. त्यातही हजारो सापांचा व नागांचा होरपळून संहार झाला होता. मात्र तक्षकाचा त्यात समावेश नसल्याने सर्पसत्र चालूच होते. 'तक्षकाय स्वाहा' असा मंत्र जपूनही तो हवनाच्या आगीत येत नव्हता. तेव्हा जनमेजयाने हवनकर्त्याकडे विचारणा केली. त्यांनी अंर्तज्ञानाने शोध घेतला तर तक्षक इंद्राच्या पायांना गुंडाळून बसल्याचे आढळून आले. थोडक्यात इंद्राने त्याला संरक्षण दिले असल्याचे त्याच्या लक्षात आले. जनमेजय त्यामुळे खवळला. हवनकर्त्यांना त्याने आदेश दिला. पापी तक्षकाला इंद्र संरक्षण देत असेल, तर तक्षकासह इंद्राल्राही या यज्ञकुंडात जाळून भस्म करा. म्हणा, इंद्राय स्वाहा, तक्षकाय स्वाहा. याचा मंत्रोच्चार झाल्यावर इंद्राचे आसनही डगमगू लागले. जेवढय़ा आवेशात मंत्राचे उच्चारण चालू होते. तेवढे इंद्राचे आसन गडबडत गेले. अखेर पायात गुरफटलेल्या तक्षकासह इंद्र यज्ञाच्या दिशेने ओढला गेला आणि हवनाच्या जागेवर अधांतरी येऊन तरंगू लागला. त्याला त्रिशंकू अवस्था म्हणतात. हे सर्व कितपत खरे आहे याचा पुरावा उपलब्ध नाही म्हणून त्याला शहाणे लोक भाकडकथा म्हणतात. सवाल त्या कथेच्या खरेपणाचा नसतो तर त्यातून दिलेल्या बोधकथेचा असतो. कथेचा शोध घेऊन भागत नाही तर त्यातून बोध घ्यायचा असतो. दुर्दैवाने आपल्या समाजात शोधावर येऊन थांबण्यार्‍या शहाण्यांचा सुळसुळाट झाल्याने अशा बोधकथांच्या भाकडकथा बनून गेल्या आहेत.

'तक्षकाय स्वाहा' बाजूला ठेवून फक्त परिक्षित राजाच्या कडेकोट सुरक्षेची कहाणी तपासा. इवल्या बोरातून अळीच्या रुपाने तिथे तक्षक गेलाच कसा, असा प्रश्न मूर्खपणाचा आहे. कारण त्या कथेतून सुरक्षा कधीच परिपूर्ण नसते. हा बोध घ्यायचा असतो आणि त्याचे शेकडो पुरावे आज देखील एकविसाव्या शतकात उपलब्ध आहेत. सप्टेंबर 2001 मध्ये चार विमाने पळवून अमेरिकेमध्ये भीषण घातपात घडवणार्‍या 19 दहशतवाद्यांना कोणी रोखू शकले होते काय? ते वैमानिकाचे प्रशिक्षण घ्यायला तिकडे गेले आणि अमेरिकेच्या कडेकोट सुरक्षेला त्यांनी भेदून दाखवलेच ना? अळीचे रुप धारण करणारा तक्षक आणि विद्यार्थी म्हणून अमेरिकेत गेलेले लादेनचे दहशतवादी यात नेमका काय फरक आहे? योग्य संधी मिळताच अळीसारखा दिसणार्‍या तक्षकाने आपले वास्तव रुप धारण करून परिक्षिताला दंश केला तर लादेनच्या जिहादींनी योग्य संधी मिळताच साध्या प्रवासी विमानांचे महाविनाशक बॉम्ब बनवून गगनचुंबी जुळे मनोरे उद्ध्वस्त केले. परिक्षित राजाच्या कथेतला हा बोध आहे. सावध रहाणे ही सुरक्षा आणि गाफील राहणे हाच घात असा तो बोध आहे. मनोरंजक भाषेत समजावण्यासाठी बाकीची भाकडकथा रचलेली असते. आता या भाकडकथेवर मी इथे प्रवचन करण्याचे कारण काय? ते कारण त्याच कथेच्या उर्वरित भागात आहे. तक्षकाशी संबंधित आहे. पाप व गुन्हा करणार्‍याला कोणी संरक्षण देत असेल, तर गुन्हेगारासोबत आश्रयदात्यालाही शिक्षा फर्मावणे भाग असते, असा उत्तरार्धातील कथेचा अर्थ आहे. तक्षकाला इंद्र वाचवणार असेल, तर इंद्रालाही यज्ञातला बळी करायला हवे. गुन्हेगाराला पाठीशी घालतो तो तेवढाच गुन्हेगार असतो असा त्याचा बोध आहे. आजच्या संदर्भात तो न्याय कोणाला लागू होतो?